Mahabharata

Opowiada: Barbara Mikołajewska

Wydanie II internetowe (poprawione)

The Lintons’ Video Press, New Haven, CT

Copyright © 2006, 2017, 2018 by B. Mikolajewska

 

Słowo od opowiadającego

 

Mahabharata, wielka hinduska epika, napisana w oryginale w sanskrycie przez mitycznego mędrca-ascetę Wjasę, ma za sobą długą tradycję „bycia opowiadaną” i dlatego istnieje wiele różnych Mahabharat. Przez długi okres czasu była komunikowana z ust do ust i stąd nawet różne wersje sanskryckie nie są jednolite i istnieją między nimi istotne różnice. Cykliczne odkrywanie Mahabharaty przez świat zachodni doprowadziło do szeregu prób przetłuma­czenia tekstu sanskryckiego na języki zachodnie i udostępnienie jej czytelnikowi. Próby te nie zniszczyły jednak tradycji opowiadania Mahabharaty, gdyż tekst profesjonalnie tłumaczony pozostaje ciągle polem dla profesjonalisty, będąc trudny do czytania i wypełniony ogromna ilością pozornie ze sobą niepowiązanych opowiadań, dygresji, pouczeń skupionych wokół głównego wątku, którym jest konflikt Kaurawów z Pandawami, doprowadzający do apokaliptycznej, wyniszczającej cały wszechświat wojny, z której jednak dzięki interwencji i opiece boskiej rodzi się nowy wszechświat. Co więcej, Mahabharata jest ciągle przedmiotem sporów teologicznych.

Przystępując do pracy nad Mahabharatą, przyjęłam świecki punkt widzenia, gdyż występujące w niej powiązanie braterskiego konfliktu z boską interwencją oraz z rozpadaniem się i tworzeniem całego wszechświata dało mi nadzieję na znalezienie w niej materiałów do moich własnych studiów, zainspirowanych przez współczesną antropologię kulturową, która poprzez studiowanie tekstów religijnych szuka wyjaśnienia genezy i funkcjonowania ludzkiej kultury. W świetle współczesnej antropologii tekst reli­gijny powstaje i na swój sposób opisuje powtarzające się mecha­nizmy społeczne, które niszczą i tworzą ludzką kulturę, i budując religijne idee i instytucje (jak ryt ofiarny), próbuje te mechanizmy kontrolować. W tym ujęciu tekst religijny odzyskuje więc swój utracony kontekst empiryczny, z którego wyrasta i do którego się odnosi. Jest traktowany jako podlegająca krytyce teoria kultury, będąc równocześnie jej istotną częścią. W ten sposób, krytyka przenosi się z samej idei boga na jej rolę w tworzeniu, utrzymy­waniu, ewolucji i upadku ludzkiej kultury.

Moje spojrzenie na Mahabharatę zostało zainspirowane przez antropologię kulturową, rozwiniętą przez francuskiego krytyka literackiego René Girarda. Pozwoliła mi ona dostrzec w Maha­bharacie zwartą całość, opisującą mechanizm powstawania, upadku i funkcjonowania tzw. ofiarniczego systemu kulturowego, bazującego na wierze w leczniczą moc rytuału ofiarnego i w boskie pochodzenie wszechświata. W świetle girardowskiej antro­pologii Mahabharata dostarcza opisu hinduskiego systemu kulturowego, który jest wysoce świadomy swej genezy i funkcjo­nowania i niesie w sobie ogromny ładunek moralny o znaczeniu uniwersalnym, gdyż przedmiotem jego głównej troski jest tworzenie i zapobieganie upadkowi autorytetu Prawa (dharmy), czyli świata wartości i powinności, który jest tym, co utrzymuje równowagę we wszechświecie. Z drugiej jednak strony jest to system zamknięty, który nie potrafi wyjść w swej samoanalizie poza czynnik, który go tworzy, czyli poza pojęcie Kryszny (Kriszny), Najwyższego Boga, który narodził się na ziemi Człowiekiem i pozostaje dla systemu Największą Tajemnicą.

Girardowska antropologia kulturowa z kolei dostarcza narzędzi do analizy nie tylko wewnętrznej dynamiki ofiarniczego systemu, lecz również jego powstania, widząc jego źródło w mimetycznym prawie rządzącym interakcjami wśród braci lub bliskich przyjaciół, którzy dzielą te same cele i przedmioty pragnień. Wynikająca z działania mimetycznego prawa żądza, zawiść i gniew, mają daleko idące konsekwencje na poziomie społecznym. W giradowskim ujęciu wzajemne przeniknie się wyobrażeń religijnych z opisem takich mimetycznych interakcji jest nie tylko cechą starożytnych tekstów religijnych, lecz również naturalną cechą realnych stosun­ków międzyludzkich, z których religijne wyobrażenia się wyła­niają, których funkcjonowaniem rządzą i przez które są następnie niszczone, rozpoczynając nowy cykl wiecznie powracającego ofiarniczego systemu.

Mahabharata jest dziełem wielu pokoleń starożytnych anonimowych mędrców i mówi się, że zostało w niej zawarte wszystko. Trudno więc czynić jakieś podsumowania szczególnie na początku, zanim zastanie opowiedziana do końca. Zostawmy więc podsumowania na koniec. Na początku stwierdźmy jedynie, że Mahabharata jest książką o wielkich namiętnościach i o tym, jak namiętności te niszczą poszczególne jednostki, determinują losy królestw i losy całego wszechświata, czyli o tym, co René Girard nazywał skłócającą mimesis. Z drugiej strony Mahabharata jest książką o wyłanianiu się rzeczywistości normatywnej dharmy (Prawa), zwanej również po prostu religią, która poskramiając rządzące interakcjami namiętności i kontrolując je, leży u podłoża porządku społecznego, zapewniając sprawne funkcjonowanie jednostki, królestwa, wszechświata, czyli o odkrywaniu tego, co René Girard nazywał imperatywną mimesis. Wyłanianie się autorytetu dharmy jest zarówno dla Mahabharaty, jak i dla każdego ofiarniczego systemu kulturowego największą tajemnicą, wyjaśnianą boską interwencją. Interwencji Najwyższego Boga wymaga nie tylko wprowadzenie tego, co Girard nazywał imperatywną mimesis, czyli wolą czynienia czegoś w imię wyższego dobra, lecz również cykliczne odnawianie jej autorytetu, gdy ulega ona równie cyklicznie zniszczeniu. Co więcej, aby ustanowić dharmę lub odnowić jej autorytet, Najwyższy Bóg musi się narodzić na ziemi w swej śmiertelnej postaci, która w czasach, które opisuje Mahabharata jest formą Kryszny.

Mahabharata tak jak girardowska antropologia kulturowa, próbu­je więc wyjaśnić tajemnicę powstawania, upadku i ponownego wyłaniania się rzeczywistości normatywnej, bez której istnienie trwałego kulturowego porządku jest niemożliwe. Te dwie próby różnią się jednak poglądem na rolę boga i rytuału ofiarnego w procesie tworzenia normatywnego fundamentu kultury. Według Mahabharaty dharma (Prawo), mająca swe korzenie w autorytecie boskim, wyrażającym się potrzebą czczenia bogów przez składanie ofiary, cyklicznie upada, będąc niszczona przez namiętności (skłócającą mimesis), które nie przestają wpływać na ludzkie interakcje, skłaniając do porzucania ścieżki Prawa, oraz przez „zużywanie się” rytuałów i upadek boskiego autorytetu. Rytuały zużywają się, gdyż są wykorzystane przez demony dla ego­istycznych celów oraz z powodu rosnącego zanieczyszczenia ognia ofiarnego, który przestaje pełnić rolę nośnika ofiary i koncentruje się na zaspokojeniu własnego nienasyconego głodu, który niszczy cały wszechświat. Nowy świat wyłania się ze zgliszczy starego świata dzięki interwencji narodzonego w śmiertelnej formie Najwyższego Boga, czyli Najwyższej Osoby. W girardowskim wyjaśnieniu interwencja Najwyższej Osoby jest jednak faktem wtórnym w powstawaniu ofiarniczego systemu kultury. Faktem podstawowym jest natomiast wyłonienie się rytu ofiarnego z imitacji założycielskiego morderstwa zakańczającego apoka­liptyczny pożar-konflikt. Jego zaistnienie dostarcza metody oddawania czci bogom i staje się źródłem zarówno autorytetu bogów, jak i autorytetu rzeczywistości normatywnej. W miarę upływu czasu upada wiara w skuteczność rytuału i autorytet boski, jak i osłabia się sam w sobie autorytet imperatywnej mimesis będącej w ciągłym konflikcie ze skłócającą mimesis, którą miała kontrolować. Podczas gdy giradowska antropologia próbuje wyjść poza Najwyższą Osobę i Jedyną Przyczynę wszechświata, wiedza Mahabharaty kończy się na Krysznie, Najwyższej Osobie, która ustanawia autorytet dharmy, czyli wprowadza imperatywną mimesis do ludzkich interakcji, patronując przeraźliwej, wyniszczającej wszystko apokaliptycznej wojnie. I nikt inny, lecz Kryszna pozostaje największą, nierozpoznawalną tajemnicą dla Mahabharaty.

Bez względu na to, co skłoniło mnie do podjęcia próby opowiedzenia Mahabharaty, w swoim opowiadaniu pragnę przede wszystkim jak najdokładniej odtworzyć to, co znajduje się w samym tekście, bez utraty jego walorów literackich i zbędnego komplikowania jej własnych, dość niekiedy skomplikowanych rozważań, zbędnymi wtrętami teoretycznymi. Towarzyszy mu jednak girardowska antropologia ukryta w bezpośrednio niewi­docznym tle, która pozwala mi odkryć ponownie i spojrzeć na nowo na wiedzę Mahabharaty. Tak jest przynajmniej na początku, a o tym, czego jeszcze ta wielka księga mnie nauczy, dowiem się dopiero na końcu.

Na zakończenie kilka słów o historii mojego opowiadania Mahabharaty. Pierwsza opowieść ukazała się na naszej stronie internetowej w roku 2003 i obecnie w 2018 roku jest ich już 245. URL: http://b.mikolajewska.home.att.net/booknook/Mahabharata/ . Są one ciągle aktualizowane i poprawiane, często w wyniku dyskusji z czytelnikami. Obecna wersja zarówno w wydaniu internetowym, jak i książkowym nie jest jeszcze wersją ostateczną i wszelkie dalsze uwagi są mile widziane. Dziękuję wszystkim moim czytelnikom za zgłaszanie różnych uwag i literówek, a szczególnie Jackowi Rzeźnikowskiemu, który pracowicie przeczytał wszystko, oferując korektę literówek i różne cenne uwagi językowe.

 

Synopses, Mahabharata:   księga I  księga II  księga III  księga IV  księga V  księga VI  księga VII  księga VIII  księga IX  księga X  księga XI  ks. XII, cz. 1  ks. XII, cz. 2  ks. XII, cz. 3  ks. XIII, cz. 1  ks. XIII, cz. 2 ks. XIV,  ks. XV,

First posted: 11 Jun 2006; last revised: 27 Oct 2021